Niebezpieczne pożądanie u Cronenberga

Poniżej prezentujemy Wam tekst nadesłany przez naszą użytkowniczkę Katarzynę Szpot, która to pokusiła się o napisanie interesującej analizy kontrowersyjnego "Wideodromu" Davida Cronenberga. Jeśli Wy również chcecie się podzielić swoją twórczością ze społecznością Filmwebu, piszcie na adres: redakcja@filmweb.pl.  




   
Jeżeli filmy komercyjne stanowią jednocześnie prywatne sny ich twórców i zbiorowe sny widzów, to horrory są naszymi wspólnymi koszmarami[1]. Sugestywne stwierdzenie brytyjskiego krytyka, Robina Wooda, trafnie podsumowuje poetykę, na której opiera się fenomen kina gore. Obrazy spod tego znaku realizują freudowską koncepcję marzenia sennego, łącząc z niebywałą precyzją oniryczne obrazy Wypartego ze światem danym widzowi w zmysłowej naoczności.
   
Według Freuda interpretacja snu stanowi królewską drogę do wiedzy o nieświadomości w życiu psychicznym[2]. Symbolika, którą owo marzenie operuje, jest wynikiem działania tzw. cenzury, utrudniającej dostęp tłumionych pragnień do świadomości śniącego. Podobny mechanizm definiuje strukturę filmu gore, która przez wykorzystanie różnorakich symboli, odwołujących się z reguły do cielesności i erotyzmu, kształtuje interpretację na wielu płaszczyznach.
   
Konstrukcję uosabiającą halucynacyjne przeżycia doświadczane podczas snu urzeczywistnia film kanadyjskiego mistrza "rozpadniętego" horroru[3], Davida Cronenberga, pt.: "Wideodrom". Utrzymany w surowym klimacie obraz przedstawia studium poszukiwania przez mężczyznę własnej tożsamości seksualnej oraz realizacji marzenia o ciele doskonałym. Max Renn, kontrowersyjny prezes niszowej telewizji Civic TV, w medialnym wyścigu szczurów stoi zawsze o krok przed innymi. Wytrawny gracz socjologicznej ruletki wie, jak przyciągnąć odbiorcę. Czyniąc przyjemność podstawową cechą aktu komunikacji,  z uporem przekracza kolejne granice na mapie dobrego smaku. Aby wyjść naprzeciw tłumionym pragnieniom widowni, nie stroni nawet od nielegalnych sposobów zdobywania materiałów.
   
Podczas dekodowania przekazów satelitarnych jeden z pracowników Maxa, haker Harlan, odkrywa tajemniczy show o nazwie "Wideodrom". W zalanym wodą pomieszczeniu rozgrywa się niecodzienny spektakl erotycznej przemocy i perwersji. Wymyślne tortury, poniżanie, morderstwa – codzienność uczestników programu urzeczywistnia najskrytsze fantazje niejednego seryjnego mordercy. Zaintrygowany realnością prezentowanych treści Max postanawia dotrzeć do twórców "Wideodromu", mając nadzieję na poznanie arkanów realizacji niezwykłego przedsięwzięcia.
   
Dzięki pomocy zaprzyjaźnionej agentki, Mashy, Renn trafia na trop medialnego guru - profesora O’Bliviona. Ekscentryczny naukowiec, porozumiewający się z otoczeniem za pośrednictwem kaset wideo, zdradza mu, że poszukiwany program stanowi część eksperymentu, mającego na celu wywoływanie u odbiorcy halucynacji. Po nieoczekiwanej śmierci profesora Max spotyka się z członkami firmy Spectacular Optical – inicjatorami tej technologicznej gry. Początkowo wskutek osłabienia działaniem przekazu zostaje zabójcą na ich usługach, po odkryciu spisku korporacji zwraca się jednak przeciwko mocodawcom. W efekcie prowadzi go to do samobójstwa, otwierającego drogę ku nowej formie bytu.

   
Fabuła "Wideodromu" łamie podstawowe zasady, na jakich opiera się klasyczny horror. W typowym przedstawicielu gatunku ukazane w scenie inicjacyjnej wartości ulegają naruszeniu wskutek pojawienia się monstrum. Działania bohaterów będą zatem podporządkowane przywróceniu statusu quo. W filmie Cronenberga wartości te zostały zanegowane daleko przed zawiązaniem fabuły. Sugeruje to otwierająca "Wideodrom" reklama Civic TV, przedstawiająca karykaturę mężczyzny leżącego na łóżku. Kompozycja grafiki opiera się na sugestywnym kontraście. Wyrobione mięśnie, wydatna tusza i tatuaż, znamionujące człowieka parającego się podejrzanymi interesami, zestawione zostały z misiem-przytulanką, wskazującym na infantylność właściciela. Fetyszyzację sytuacji uwydatnia ponadto spoczywający w łóżku obok mężczyzny telewizor, a także slogan, wskazujący na telewizję jako najbardziej pożądaną partnerkę aktu seksualnego.
   
Poprzez kreację reklamy zawiązany zostaje wątek odwołujący się do kompleksu Edypa. Zgodnie z twierdzeniem Freuda każda historia realizuje bowiem kolejną wersję greckiego mitu. Jego bohaterem jest w tym przypadku Max – ofiara medialnego show. Za pośrednictwem telewizyjnego odbiornika kształtuje karierę zawodową, spełnia pragnienia, a niekiedy komunikuje się z innymi. Medium towarzyszy mu we wszelkich codziennych czynnościach, stając się integralnym elementem życiowej przestrzeni.
   
Początkowo bohater pozostaje w fazie dominacji matki, o czym informuje widza figura przytulanki. Jego niezobowiązujący styl życia, pełen pudełek po gotowych daniach, używek i przygodnych romansów, wskazuje na niedojrzałość emocjonalną oraz niechęć do ustatkowania się. To kobiety – madonny dbają o przestrzeganie przez niego planu dnia, troszczą się o rozwój zawodowy, martwią niedyspozycjami zdrowotnymi.
   
Wskutek odkrycia "Wideodromu" cronenbergowski homo cinematographicus oddaje się poszukiwaniu. Chęć odnalezienia twórców programu prowadzi go do spotkania z symbolicznym ojcem, profesorem O’Blivionem – mentorem na drodze ku doskonalszej formie ciała. Niespodziewana śmierć naukowca kładzie jednak kres realizacji pożądania ojca.


Stagnacja nie trwa długo. W rolę ojca idealnego, czyli postaci zgodnej z kompleksem Edypa, wciela się Barry Convex – prezes Spectacular Optical. Wywołana przez niego halucynacja prowadzi do metaforycznego aktu seksualnego Maxa z matką, reprezentowaną przez Mashę. Karą za kazirodczy związek jest symboliczny gwałt homoseksualny, dokonany na bohaterze podczas ponownego spotkania z Convexem. Wówczas wychodzi również na jaw, że ciąg sytuacji prowadzących Renna do uległości w obliczu przekazu "Wideodromu" stanowił efekt pomyłki wynikającej z niewiedzy o manipulacji. Po likwidacji prezesa Spectacular Optical bohater podąża drogą wyznaczoną przez figurę symbolicznego ojca.

Ta swoista identyfikacja z nim prowadzi do stworzenia superego Maxa oraz jego ideału ego – osiągnięcia wyższej formy bytu i potwierdzenia dominującej pozycji. Sposób rozwiązania kompleksu Edypa wskazuje na podstawowy motyw, wokół którego zawiązana została fabuła "Wideodromu". Jest nim stosunek do cielesności. Poczynania Maxa determinuje brak akceptacji dla własnego ciała i jego ograniczeń. Niemożność unicestwienia wyobrażonych ułomności prowadzi go do hiperbolizacji w prezentowaniu światu swojej osoby. O potrzebie maksymalnego uwydatnienia męskości świadczy nie tylko symboliczne imię, ale również kierunek kształtowania kariery zawodowej oraz życia prywatnego. Renn ciągle poszukuje nowych wrażeń, niosących coraz mocniejszy ładunek emocjonalny. Wykorzystując pozycję prezesa telewizji, może realizować skrywane żądze poprzez dystrybucję "niecenzuralnych" filmów, epatujących przemocą i tanim seksem. Towarzysząca stanowisku aura kontrowersji dodaje jego samotnemu życiu pikanterii, a postawa zatwardziałego singla pozwala na nawiązywanie niezobowiązujących znajomości, mających potwierdzić walory wizerunku Maxa.

Ten emocjonalny ekshibicjonizm, wskazujący na afirmację własnego ciała, stanowi  w istocie próbę ukrycia niezadowolenia z powodu zauważonej niesprawności. Przyznanie się do niedyspozycji odebrane zostałoby jako zanegowanie męskości. Rolę mężczyzny wyznacza bowiem pierwotne posiadanie – atrybut penisa[4]. Jako że powinna się ona wyrażać przez siłę i doskonałość, jest nierozerwalnie związana z widmem kastracji. Naturalna manifestacja męskiej cielesności, w  przeciwieństwie do pasywnej roli seksualnej kobiety, realizowana jest zatem poprzez udowadnianie dominującej pozycji, ukrywanie utraconej czy też podejmowanie prób jej odzyskania[5].


O lęku kastracyjnym przenikającym działania Maxa świadczy choćby scena prezentacji wspólnikom filmu porno, pt.: "Sny samuraja", w którym młoda kobieta oddaje się autoerotyzmowi. Na negatywną ocenę wartości obrazu przez oglądających wpływa nie tylko delikatny sposób wykreowania aktu, ale również styl przedstawienia postaci. Padający na ścianę cień ukazuje Japonkę jako kobietę falliczną[6], mogącą zagrozić ekspansji ich męskości. Wrażenie to podkreśla dodatkowo wspomnienie "transseksualnego" schowka na
erotyczny gadżet.
   
Jedną z form odzyskiwania przez Maxa utraconej dominacji jest związek bohatera  z Nikki – radiową osobowością o skłonnościach sadomasochistycznych. Świadoma swego erotycznego wdzięku kobieta wprowadza go w świat perwersyjnych rozkoszy, pozwalając mu na realizację fantazji. Jej ciało bez sprzeciwu poddaje się nakłuwaniu, przypalaniu papierosem, halucynacyjnemu pobiciu, czym potwierdza pasywną pozycję kobiety, determinowaną kompleksem Edypa.


Nikki jest dla Maxa nierządnicą – obiektem pożądania[7], umożliwiającym zaspokojenie jego popędów i wyzwalającym pokłady nieświadomych pragnień. Zapowiedź ambiwalentnego stosunku do płci żeńskiej stanowi już scena inicjująca fabułę. Podczas śniadania bohater naznacza sosem pomidorowym zdjęcie nagiej aktorki, oddającej się ipsacji. W związku z Nikki znajduje to natomiast wyraz nie tylko w scenach perwersyjnych gier, które prowadzą kochankowie, ale również w projektowaniu obrazu kobiety na inne osoby. Ekspansja męskości uwidacznia się nawet w zwykłych czynnościach, takich jak poczęstunek papierosem. Stanowiąca symbol falliczny używka zostaje podana Nikki po uprzednim zaciągnięciu się przez Renna. Traktowanie bohaterki jako pozbawionego podmiotowości fantazmatu wzmacnia męską pozycję Maxa, akcentującą jego aktywność, agresywność i skłonność do sadyzmu[8].
   
Wystawienie się na przekaz ekstremalnego show sprowadza na Renna halucynacje, które mają związek zarówno z obiektami pożądania, jak i z cielesnością bohatera. Będące jego udziałem wizje operują przetworzeniami różnych elementów organizmu, budującymi wrażenie ich monstrualności i nadnaturalnych możliwości.
   
Po raz pierwszy ciało Maxa ulega halucynacyjnej przemianie podczas oglądania wykładu O’Bliviona. Zaróżowiona szrama na jego brzuchu otwiera się, przeistaczając  w organ przypominający waginę. Konstytuuje tym samym hermafrodytyzm bohatera. Zmiana ta stanowi istotny krok na drodze ku doskonalszej formie bytu. Max nabywa bowiem zdolność zaspokajania pożądania bez obecności partnerki, co po raz kolejny podkreśla traktowanie przez niego kobiet w kategoriach obiektu.

W scenie tej ma także miejsce inicjacyjny akt seksualny z samym sobą. Przerażony wizją przemiany bohater dokonuje penetracji otworu przy użyciu fallusa reprezentowanego przez pistolet. W wyniku autozaspokojenia dochodzi jednak do kastracji – symboliczny penis zostaje wchłonięty przez brzuch mężczyzny.
   
Postępujące halucynacje sprawiają, że Max zaczyna popadać w paranoję. Widmo rządzącego światem spisku, zmierzającego do ubezwłasnowolnienia jednostki, unaocznia narastający w bohaterze kryzys racjonalności i utraty zaufania do umysłu.9 Poddawanie się działaniu ekstremalnego przekazu telewizyjnego wpisuje ponadto jego ciało  w technologiczny dyskurs.
   
Kiedy pierwotny cel projektu "Wideodrom" wychodzi na jaw, Max musi zmierzyć się z kolejną próbą dotyczącą jego seksualnej tożsamości. Chcąc ostatecznie podporządkować Renna woli korporacji, Convex dokonuje na nim homoseksualnego gwałtu. Niekontrolowany przez bohatera organ na żądanie idealnego ojca otwiera się, by przyjąć "cielesną" kasetę, przygotowaną przez prezesa Spectacular Optical. Niemożność  panowania wytworzonego narządu sugeruje brak władzy Maxa nad własnym libido, powodujący uczucie zażenowania. Wskutek traumatycznego doświadczenia przemocy mężczyzna całkowicie ulega mocodawcom, stając się wynajętym zabójcą.
   
Po akcie podporządkowania dochodzi do drugiej czynności samozaspokojenia. Penetracja otworu uosabiającą symbol falliczny ręką skutkuje trwałym jej połączeniem  z zagubionym pistoletem. W wyniku tego zespolenia męskość bohatera znów zaczyna górować nad kobiecością - ulega bowiem podwojeniu, będącemu rekompensatą za chwile upokorzenia. Max, podążając za sugestią głosów, które nagle zaczyna słyszeć, zabija monstrualnym narzędziem swych wspólników w Civic TV. Przemoc dokonana na sobie  w Cathode Ray Mission – poradni dla uzależnionych od telewizji, prowadzonej przez córkę O’Bliviona, Biankę – powoduje jednak odwrócenie się od mocodawców.
   
Bohater uczy się kontrolować nowy organ. Homoseksualne doświadczenie z kasetą Harlana stanowi wyraz własnej decyzji, a nie przemocy. Dokonując przerażającego aktu kastracji poprzez zmianę dłoni byłego pracownika w granat przeciwpancerny, Max potwierdza umiejętność panowania nad libido. Nie oznacza to jednak oddania prymatu umysłowi. Kontrola wykorzystywana jest w celu likwidacji przeszkód stojących na drodze zwiększaniu energii popędów i realizacji pragnienia totalnej ekspresji własnego ciała.
   
Po unicestwieniu Harlana Max decyduje się wyeliminować także idealnego  ojca – przyczynę jego tragicznego upokorzenia. Po raz kolejny dokonuje zabójstwa przy pomocy fallicznego instrumentu zespolonego z dłonią. Pokonany na tle sykstyńskiego "dotyku Boga" Convex odrzuca stanowiący reprezentację męskości mikrofon, definitywnie ulegając potędze syna.
   
Hiperbolizacja cielesności Maxa może się jednak w pełni zrealizować jedynie  w "nowym mięsie" – konstrukcie znoszącym dualizm umysłu i ciała. Drogę do doskonalszej formy otwiera unicestwienie własnej osoby w ludzkiej postaci. Bohater zanurza rękę w balii wypełnionej wodą, wracając w ten symboliczny sposób do łona matki, by narodzić się powtórnie. Wskutek samobójstwa jego jednostkowość osiągnie wymiar nieśmiertelności, czyniąc Renna zwierzęciem technologicznym, wykreowanym przez nowe media. Ciało stanie się przedłużeniem aktu komunikacji. Po raz kolejny przemiana dokonywana jest przy użyciu symbolu fallicznego, podkreślającego dominującą pozycję.
   
"Wideodrom" przedstawia nie tylko proces nabywania przez Maxa hybrydycznej tożsamości cyborga[10]. Stanowi również akt agresji dokonany na widzu. W istocie bowiem to on staje się przedmiotem psychoanalizy obrazu. Ukazane w filmie wypadki składają się na projekcję koszmaru odbiorcy, który uczestniczy w świecie przedstawionym poprzez swego sobowtóra, Maxa. Podejmowane przez bohatera działania stanowią w pewnej mierze realizację wypartych pragnień widza. Wrażenie obcowania z własnymi podświadomymi fantazjami, zgodnie z przyjętą strategią narracyjną, podkreśla ponadto wykorzystanie ujęć subiektywnych w percepcji decydujących wydarzeń w życiu Renna. Poddawane transformacjom ciało bohatera staje się swoistym gwałtem na "acielesności" odbiorcy, zmuszając go do zauważenia swojej fizjologiczności[11]. Jego sytuacja jako "śniącego" w kinie ulega zatem zwielokrotnieniu.
 
"Wideodrom" stanowi sugestywny obraz procesu przetwarzania ludzkiego ciała
w technologiczny fantazmat. Poszczególne etapy przemiany, wyznaczane przez wzmacnianie atrybutu cielesności, prowadzą bohatera ku nowej formie istnienia, zrywającej symbiozę fizjologii z umysłem. Nachalna wizualizacja erotycznych symboli uczestniczących w filmowym marzeniu sennym wytycza drogę ku hiperbolizacji seksualności, będącej spełnieniem idealnym ludzkiego pożądania nadciała. Pożądania będącego udziałem widza…

PRZYPISY:
1 R. Wood, Return of the Repressed, Film Comment, 1978, nr. 4, s. 26.
2. S. Fhaner, Słownik psychoanalizy, Gdańsk 1996, s. 101.
3. W. Godzic, Gore: rozpad gatunku i gatunek rozpadu, (w:) A. Pitrus, Gore seks ciało psychoanaliza. Pułapka interpretacyjna, Siedlce 1992, s. 14.
4. Zob. S. Fhaner, Słownik..., s. 81-85.
5. Zob. A. Pitrus, Gore seks..., s. 63.
6. Zob. S. Fhaner, Słownik..., s. 79-80.
7. Zob. tamże, s. 137.
8. Tamże, s. 111.
9. Zob. K. Loska, A. Pitrus, David Cronenberg. Rozpad ciała, rozpad gatunku, Kraków 2003, s. 85-86.
10. Zob. tamże, s. 91.
11. Zob. R. Syska, Film i przemoc. Sposoby obrazowania przemocy w kinie, Kraków 2003, s. 144.


Katarzyna Szpot: absolwentka prawa UMCS i studentka filmoznawstwa UJ. Na co dzień specjalistka od elektronicznego obrotu prawnego. Po godzinach pasjonatka kulturowych transgresji i kina ekstremalnego. Od kilku lat zajmuje się zagadnieniem funkcjonowania tematu przemocy w tekstach medialnych.